اردبيل، شهر مقدس و خاستگاه تشيع در ايران

استاني كه امروزه به نام يكي از شهر هاي كهن آن و با مساحتی حدود 17 هزار 953 کیلومتر مربع  به اردبيل شهرت يافته است ، يكي از كانون هاي مهم فرهنگ و تمدن ايران و اسلام به شمار مي رود . اردبيل به عنوان مركز و شهرستان ها و مناطق ديگر اين استان به سبب موقعيت استثنايي طبيعي و استراتژيكي ، از دير باز توجه جدي حكومت گران و تلاشگران عرصه علم و هنر را به اين خطه ي سر سبز و تاريخي جلب نموده است و اين امر خود دليل واضحي برجايگاه مهم فرهنگي و تمدني منطقه  در دوران  مختلف تاريخي ، مي تواند باشد . به طوري كه مركز استان ، محوريت مرزباني ايالت آذربايجان را دردوره ي اسلامي به عهده داشته و تا قرن چهارم هجري ، اردبيل هنوز بزرگ ترين و مهم ترين شهر آذربايجان ، مركز ايالت آذربايجان و قرارگاه لشكريان بوده است .

بر همين اساس ، استان اردبيل به عنوان بخشي از آذربايجان ايران در دوره ي پيش از اسلام و نيز به عنوان پاره اي از سرزمين پهناور اسلامي در دوره ي بعد از اسلام ، همچون ساير مناطق كشور، يكي از مراكز مهم فرهنگ خيز و تمدن ساز ايران و جهان بوده است و در اين راستا ، ارتباط وجه تسميه اردبيل با واژه اوستايي آرتاویل به معني شهر مقدس و انتساب تاسيس آن به يكي از فرزندان حضرت نوح (س) و نيز زمان پيدايش شهر به دوره هاي سومري ، كياني ، اشكاني ، سلوكي و ساساني و همچنين انتساب منطقه ي مغان به روحانيون زرتشتي ، نير به نرسي از پادشاهان ساساني و بيله سوار به پيلسوار ، حاكم منطقه در دوره ي‌آل بويه ووجود ده ها اثر تاريخي در شهرستان هاي اردبيل، مشگين شهر ، خلخال ، گيوي ، گرمي، پارساباد ، نير ، نمين و بيله سوار ، دلايل روشني بر اهميت اين استان از نظر فرهنگ  وتمدن بشري در طول تاريخ بوده و برخي از شهرها و مناطق اين استان ، همچون اولتان ،ورثان ، باجروان ، برزند ، وراوي ، فيروزآباد ، و... ، جايگاه ويژه اي را در منابع تاريخي و جغرافيايي به خود اختصاص داده است . به طوري كه اردبيل با عناويني همچون اردويل ، آرتاويل ، ارتغيت يا اردويت يا اردويد ، بادان پيروزيا باذان فيروز ، فيروز آباد ، فيروز رام ، فيروز گرد ، اربلا ، آذربهمن ، اندرآباد ، و آردپيل ، نظر بسياري از مورخين و جغرافي دانان دوره ي قبل و بعد از اسلام ونيزبرخي شعراي طرازاول اين سرزمين همچون فردوسي را به خود جلب نموده است .

 با فتح اردبيل به دست اعراب مسلمان در سال 22 ق، دين اسلام جايگزين آئين گذشته گشت و نخستين مسجد جامع اين شهر در سال 35 يا 36 ق  توسط « اشعث بن قيس كندي »، حاكم اردبيل تأسيس شد و دين اسلام جايگزين كيش زرتشتي گرديد و مردم در مدت كوتاهي با احكام و اصول قرآني آشنايي پيدا كردند . وحتي در سده‌هاي نخستين اسلامي به نام هاي دانشمندان و بزرگاني از اردبيل بر مي‌خوريم كه نه تنها در اردبيل بلكه برخي از آنان همچون «ابوجعفر بن محمد اردبيلي» از حافظان قرآن، در مراكز خلافت اسلامي به نشر علوم اسلامي پرداخته و بعضي ديگر همچون «ابوالحسن يعقوب ابن موسي‌الاردبيلي» ،حسین بن عمر اردبیلی، واقد اردبیلی،عبدالواحد بکر ورثانی در قرن سوم وچهارم هجري از علما و معلمان بنام بغداد بوده اند.

اگر چه ريشه تاريخي علاقه ايرانيان به تشيع را بايد در همان اوايل ظهور اسلام جستجو كرد و ارادت ايرانيان نسبت به جانشين پيامبر اسلام(ص)، حضرت علي‌ابن ابيطالب(ع)، به زمان حيات حضرت رسول (ص) برمي‌گردد و از همان دوره، جانشيني ايشان به جاي پيامبر اكرم(ص)، از جانب ايرانيان حمايت شده، ليكن در عصر صفوي ،اين مذهب به عنوان مذهب رسمي در ايران شناخته شد.

در مجموع می توان گفت که وجود آثار فرهنگی ، هنری و تمدنی متعدد در سطح استان از دوره های مختلف تاریخی ،از پیش از اسلام به صورت تپه های باستانی و دژهای نظامی و نیز آثاری همچون مسجد جامع (مسجد جمعه) از دوره سلجوقی ،بقعه شیخ جبرائیل و فرزندش شیخ صفی الدین اردبیلی با ده ها اثراز هنرهاي اسلامی، پل ها و حمام ها و سایر آثار تاریخی و نیز استعدادهای فراوان همچون قابلیت های کشاورزی، معادن غنی و بکر و مناظر طبیعی متنوع، چشمه سارها و ده ها چشمه آب معدنی سرد و گرم و کوه سر به فلک کشیده شده سبلان با ارتفاع 4811 متر، جایگاه ویژه ای را در صنعت گردشگری به این استان بخشیده است.

 اردبیل در دوران پیش از اسلام به ویژه دوره ی اشکانی (250 ق.م-224 م) در بین شهرهای آذربایجان ممتاز و همزمان با حمله اعراب مسلمان مقر مرزبان آذربایجان بوده است. در دوره ی اسلامی هم گرچه اردبیل مورد تاخت و تاز خزران قرار گرفت ولکن این شهر در اوایل خلافت عباسیان (656 -132 ق ) بار دیگر در میان شهرهای آذربایجان مقام اول یافت و وقوع بخشی از قیام خرم دینان و فعالیت آنان در برابر عباسیان در اردبیل و نیز انتخاب این شهر به عنوان پایتخت ساجیان (267 -317 ق)، نشانگر جایگاه خاص سیاسی ،اجتماعی و دینی این منطقه در این دوران تاریخی است ،وچنانكه اشاره شد، در قرن چهارم هجری اردبیل از بزرگترین و مهم ترین شهرهاي آذربایجان و نیز مرکز ایالت آذربایجان و همچنین قرارگاه لشگریان بوده است.

اردبیل در بیشتر دوران تاریخی به سبب واقع شدن در مرز ایران و روسیه ،از اهمیت استراتژیکی فراوانی برخوردار بوده و همواره در معرض تهاجم کوه نشینان قفقاز و اقوام دشت های روسیه قرار داشته است.که علاوه بر تهاجم خزران در سال های 107 ق و 112 ق به اردبیل و نیز قیام بابک خرم دین در اردبیل ، حملات ملک طغرل و سلطان مسعود بن محمد ملکشاه سلجوقی ، تهاجم سلطان جلال الدین خوارزمشاه در سال 603 ق ونيز گرجیان در سال 605 ق و بالاخره حمله های پی درپی مغولان از سال 617ق به اردبيل، نشان دهنده بخشی از اهمیت سیاسی و نظامی این ناحیه است.

در دوره ی ایلخانی ( 675 -654 ق) ،اردبیل به مرکز بزرگ تجاری و هنری تبدیل شد و در دوره ی تیموریان ملاقات تیمور گورکانی با شیخ خواجه علی، از اخلاف شیخ صفی الدین اردبیلی(م 735 ق) جد بزرگ دودمان صفوی در این شهر صورت گرفت. با این حال دوره ی صفوی (907 -1148 ف) را باید اوج اعتلای اردبیل نامید. زیرا با ظهور دودمان شیخ صفی الدین اردبیلی در اردبیل ،این شهر علاوه بر توسعه ی سیاسی ، فرهنگی و اجتماعي، به دارالارشاد تبدیل شد. به طوری که در زمان سلطان جنید ،جد شاه اسماعیل اول اردبیل در شمار شهرهای مقدس شیعیان درآمد و دركنار تبریز و قزوین و اصفهان،به عنوان پايتخت سياسي،اردبيل هم از اهميت خاص برخوردار گرديد و در دوره ی دیگر شاهان صفوی هم، اردبيل در واقع مقام پایتخت معنوی صفويان را يافت .

در دوره ی قاجاریه (1210 ه.ق-1304ش) گرچه اردبیل رونق و شکوه دوره های قبلی را نداشت و لکن این شهر در نهضت مشروطیت ایران سهم بزرگی داشت و اولین انجمن ولایتی اردبیل در سال 1326 ه.ق تشکیل و بدنبال آن روسیه به بهانه ی حفظ جان و مال اتباع خود، در اردبیل نیرو پیاده کرد.

در دوره ی پهلوی هم ،همزمان با حادثه ی سوم شهریور سال 1320 شمسی، اردبیل توسط سپاه روس اشغال شد و حضور آنان تا سال 1325 شمسی تداوم پیدا کرد و در دوره ی حاکمیت یکساله فرقه دموکرات بر آذربایجان در سال 1324 شمسی، اردبیل هم تحت سلطه ی آنان درآمد.

با آغاز قیام مردم کشورمان به رهبری امام راحل (ره) علیه رژیم پهلوی،مردم انقلابی اردبیل هم برحسب اعتقادات مذهبی و غیرت ملی ،علم مخالفت بارژیم شاهنشاهی برافراشتند و در پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی و نیز تداوم آن همواره بر وظایف اسلامی و انقلابی خویش عمل نموده اند.

در عين حال، ظهور چهره های برجسته مذهبي،سياسي،علمي،فرهنگي و ورزشي از این استان، همچون آیات عظام موسوی اردبیلی ، مرحوم مشگینی ،مرحوم صادق خلخالی ، آیت الله شیخ ابولفضل صائینی نيري ، علی دایی،حسین رضازاده، ظهیرنژاد، و نیز شهیدان بزرگواری همچون شاپور برزگر ، بنی هاشم و شهید دکتر دادمان، نشانگر جایگاه خاص این استان در وجود استعدادهای فراوان در این منطقه است.

شهرداران اردبیل از دیروز تا امروز

تهیه و تنظیم: کانال صبح امروز ، محمدطاها اصغری

-اولین شهردار افتخاری اردبیل میرزا بیوک آقا واهب زاده در سال ۱۳۰۳( به مدت چندماه)
-آقاخان حبیبی در سال ١٣٠٣ به عنوان اولین شهردار رسمی اردبیل برگزیده شد و تا سال ١٣١۴ مسئولیت شهرداری اردبیل را برعهده داشت و همین سال به عنوان فرماندار ایلام ( پشتکوه سابق) منصوب شد.
– از سال ١٣١۵ تا ١٣١٩ شهرداری اردبیل به دست مافی، خدابنده لو و وزیری افتاد.
– معین الدین طیار از سال ١٣٢۶ تا١٣٢٧ شهردار اردبیل بوده است.
– بابا صفری از آبان سال ١٣٣١ تا شهریور ١٣٣٢ شهردار اردبیل بوده است ( به علت طرفداری از دکتر مصدق، و بعد از کودتای ٢٨ مرداد) علیه بابا صفری در اردبیل پرونده سازی شد تا اینکه بابا صفری به تهران رفت.
– نجم الدین تهامی در تیرماه ١٣٣۴ تا بهمن ماه همان سال شهرداری را برعهده داشته است.
– موسی پناهی از بهمن ١٣٣۴ تا خرداد ١٣٣۵ شهردار اردبیل بوده است.
– هاشم خان وکیلی از خرداد ١٣٣۵ تا اسفند ماه سال ۱۳۳۷ تصدی شهرداری اردبیل را برعهده داشته است.
-تیمسار سیف الله مستشاری از شهریور ١٣٣۶ تا ١٣٣٨.
-اسماعیل دیباج از سال ١٣۴٠ تا اذرماه ١٣۴٩.
-سیدنجفقلی اقبالی نمین از آذرماه ١٣۴٩ تا مرداد ١٣۴١.
– محمد ارفعی از شهریور ١٣۴١ تا اردیبهشت ١٣۴٣.
– پرویز اتابکی از اردیبهشت ١٣۴٣ تا مرداد ١٣۴٣.
– خسرو محتشمی از خرداد ١٣۴٣ تا مهرماه ١٣۴٣
– محمدهادی نجات پور از ابان ١٣۴٣ تا ١٣۴۵.
– علی اوستا از سال ١٣۴۵ تا مهرماه ١٣۴٧.
– دکتر احمد نایبی از مهرماه ١٣۴٧ تا خرداد ١٣۵٠.
– غلامعلی اسدپور از شهریور ١٣۵٠ تا تیرماه ١٣۵١.
-مصطفی لطفی از تیرماه ١٣۵١ تا بهمن همان سال.
– علیرضا ضیغمی فر از فروردین ١٣۵٢ تا ابان ١٣۵۴.
– کریم شاهعلیزاده از اردیبهشت ١٣۵۴ تا اسفند ١٣۵۶.
– علی داداش زاده خیاط از اسفند ١٣۵۶ تا خرداد ١٣۵٧.
– پرویز خادم پور از فروردین ۵٧ تا تیر ١٣۵٨.
-میر محی الدین ربانی از شهریور ١٣۵٨ تا بهمن ماه ١٣۵٨.
– اصغر علائی از اردیبهشت ١٣۵٩ تا شهریور ١٣۶٠.
– لطیف ذاکرزاده از اسفند ١٣۶٠ تا تیرماه ١٣۶۴.
– نورالدین استحمامی از تیرماه ١٣۶۴ تا بهمن ماه ١٣۶۶.
– ابوالفضل صومعلو از اذرماه ١٣۶٧ تا خرداد ١٣٧١.
– حاج کمال الدین پیرموذن که در سال ١٣۶١ معاونت بخشداری جزایر سه گانه را برعهده داشت و از سال ۶٢ مدتی در فرمانداری مجری پروژه های عمرانی و امانی بود، در سال ١٣۶٧ به مدت ۴ سال تصدی شهرداری سراب را برعهده داشت تا اینکه در سال ١٣٧١ شهرداری اردبیل را عهده دار شد و تا مهرماه ١٣٧٧ در این سمت فعالیت میکرد. حاج کمال الدین پیرموذن دوباره در سال ١٣٨٣ شهردار اردبیل شد و در سال ١٣٨۴ جای خود را به یعقوب عزیززاده داد.
– ولی آذروش از مهرماه ١٣٧٧ تا شهریور ١٣٧٨.
– حسین افسانه از فروردین ١٣٧٩ تا اسفند ١٣٨٢.
-حاج کمال الدین پیرمؤذن از مرداد سال ۸۳ تا فروردین ۱۳۸۴
-حاج یعقوب عزیززاده از مرداد سال ۱۳۸۴ تا مرداد ۸۶
– اکبر نیکزاد از مرداد ١٣٨۶ تا اسفند ١٣٨٩
– صدیف بدری از  فروردین ١٣٩٠ تا ۳۱ اردیبهشت ١٣٩۴.
– حمید لطف اللهیان از مرداد ١٣٩۴ تا مرداد ١٣٩۵ ( بعلت استیضاح و برکناری) و از مرداد ۹۵ تا شهریور ۹۶ ( بعلت ترکیب اعضای جدید شورای شهر دوره پنجم، مدت یک ماه مهندس قدرت سیفی سرپرست شهرداری شد) و باردیگر لطف اللهیان از مهرماه ۹۶ تاکنون شهرداری اردبیل را برعهده دارد.
لازم به توضیح است در طول تاریخ شهرداری اردبیل برخی از افراد سرپرستی شهرداری را برعهده داشته اند، از جمله حسنعلی درگاهی در سال ١٣٢۴، مهدی نبی زاده، اروجعلی محمدی، مهندس حمدالله بهرامی نژاد، عباس شیخعلیزاده، غلامرضا نیازمند اقدم، مهندس احمد خواجوی، خلیل احمدیان و قدرت سیفی سرپرست شهرداری اردبیل بوده اند.

اسامی برخی از حاکمان و فرمانداران اردبیل از دوره قاجار تاکنون؛

حاکمان اردبیل در دوره قاجار؛

۱-علیشاه ظل السلطان،۲-حاج سیف الدوله میرزا،۳-علیخان والی، ۴-ضیاءالدوله، ۵-نقی خان رشیدالملک، ۶-اسکندرخان کشیکچی، ۷-امیرنظام گروسی، ۸- ساعدالملک، ۹-صادق خان وکیلی «اجلال الملک»، ۱۰-میرزاعلیخان امیر تومان، ۱۱- محمدقلی خان وطندوست آراللو، ۱۲-نجفقلی خان وطندوست آراللو، ۱۳-بهمن میرزا، ۱۴-مجلل السلطان، ۱۵-اسدالله خان وکیل الملک.

فرمانداران اردبیل در دوره پهلوی اول و دوم ؛

 ۱-علی بهادری« سطوت السلطنه»،۲-سید جعفرقلی حبیبی، ۳-تسوجی زاده، ۴-سهیلی،۵-محمد مروت، ۶-مجتهدی،۷-وزیری، ۸- مهندس نصرت الله اربابی، ۹- منتخب، ۱۰-ناظمی، ۱۱-محمدعلی جنتی، ۱۲-سعیدی، ۱۳-غلامعلی اسدپور « اولین فرماندار رسمی اردبیل در دولت مهندس بازرگان»، ۱۴- مهندس یعقوب پریوند، ۱۵- حاج اروجعلی محمدی، ۱۶- مهندس حشمت الله خسروی، ۱۶-جواد صبور، ۱۸- احمد ضیایی، ۱۹- حاج صادق سروری، ۲۰- حاج یوسف اکبری، ۲۱- حاج کاظم دبیر، ۲۲- حاج جواد زنجانی، ۲۳- مهندس مسعود امامی یگانه.

منبع، کتاب؛ حاکمان و فرمانداران اردبیل- تالیف محمدطاها اصغری.

محلات، میادین و خیابانهای قدیم و فعلی اردبیل؛

۱-  میدان تاج «میدان فعلی ارتش»، ۲-میدان مجسمه« شریعتی فعلی»، ۳- چهارراه پهلوی « چهارراه امام فعلی»، ۴-میدان ۲۵ شهریور، چشمه باشی « سرچشمه فعلی»، ۵- میدان ششم بهمن « میدان بازار فعلی، میدان فجر فعلی»، ۶- تزّه میدانی، کومور میدانی، فلکه شاه « تازه میدان، میدان امام حسین»، ۷- میدان باتمانقلیچ« چهارراه ژاندارمری فعلی»، ۸- فلکه اشرف پهلوی « میدان جهاد فعلی»، ۹- مال میدانی« میدان مخابرات فعلی»، ۱۰- سه راه شاپور « میدان قیام فعلی»، ۱۱- خیابان دکتر احمد نایبی « فعلی شهید مصطفی خمینی، اما در بین مردم خیابان دکتر نایبی»، ۱۲-خیابان پهلوی « خیابان امام»، ۱۳- اونچی میدان « گازران»، ۱۴-زندان کوچه سی، کوچه ارمنستان« شهید ناصرعلی صوفی»۱۵- تاوار، تابار « طوی»، ۱۶- خیابان حاج مهدی باتمانقلیچ « خیابان ژاندارمری»، ۱۷- محله قنبلان« محله تازه میدان»، ۱۸- محله قره کولوک « محله محمدیه»، ۱۹- محله قره دینک« محله نواب صفوی»، ۲۰- محله شاه باغی « محله و کوچه اسلامی»، ۲۱- محله داشکسن « محله ججین»، ۲۲- محله شیر و خورشید « محله شریعتی فعلی»، ۲۳- میدان و خیابان اسفریس ، یعنی میدان و خیابان کاه فروشان، مال فروشان، سبزه و تره بار و میوه فروشان و علوفه فروشان، بعدها میدان دروازه « میدان عالی قاپو فعلی»، ۲۴- میدان گربه فروشان « میدان پیرعبدالملک»، ۲۵- محله خیرال « خیرآباد»، ۲۶- خیابان دکتر معماری « خیابان سیمتری فعلی»، ۲۷- خیابان شاه « مابین دروازه مشکین تا تازه میدان»، ۲۸- دروازه مغان« دروازه مشکین»، ۲۹-زنجیر آغزی « یساول فعلی»، ۳۰-خیابان کوروش « شهید مدنی فعلی» ۳۱- دیک باشی « محله علی آباد فعلی»، ۳۲- اولیاء آباد « آبروان فعلی»، پوخلی دره « محله فرهنگیان فعلی»، ٣٣- اقلیم شاه « ایلدیریم شاه»  و فعلا محله امام صادق، ۳۴- رحمان شاه « رحمانیه»، ۳۵- محله زینالشاه« زینال »، ۳۶- محله کلبعلی شاه، ۳۷- محله معصوم شاه، ۳۸- محله چراغعلی شاه، ۳۹- محله عبداله شاه، ۴۰- سلیمان شاه، ۴۱- محله پیرشمس الدین، ۴۲- محله پیرزرگر، ۴۳- محله پیرعبدالملک، ۴۴- محله پیرمادر، ۴۵- محله جمعه مسجد، ۴۶- هفتان، ۴۷- محله میرزابخشعلی، ۴۸- محله توپچیلار، ۴۹- محله داشچیلار، ۵۰- محله ملاهادی، ۵۱- محله حسن آباد « در مسیر پیرعبدالملک»، ۵۲-  محله آقاکاظم، ۵۳- محله باغمیشه، ۵۴-محله آقا نقی، ۵۵- اوچدکان، ۵۶- محله معمار